Kwestie legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Polski reguluje ustawa z dnia 12 grudnia 2013 roku o cudzoziemcach. Określa ona przede wszystkim okres, na jaki cudzoziemiec może przyjechać do naszego kraju oraz warunki, jakie musi spełnić, by ewentualnie przedłużyć swój pobyt na dalsze okresy. Oprócz tego ustawa zawiera też istotne regulacje dotyczące deportacji cudzoziemca, czyli wydania nakazu opuszczenia przez niego kraju, w przypadku zaistnienia konkretnych przesłanek.
Perspektywa deportacji jest niezwykle stresująca dla cudzoziemca, zwłaszcza takiego, który przyjechał do kraju w poszukiwaniu pracy i zaczął układać sobie życie. Tacy ludzie często zawierają na terenie Polski związki małżeńskie lub przyjeżdżają tu razem z całą swoją rodziną. Warto się zatem zastanowić, jak sytuacja rodzinna cudzoziemca w postaci związku małżeńskiego wpływa na decyzję o deportacji.
Decyzję o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu wydaje właściwy miejscowo komendant oddziału Straży Granicznej lub komendant placówki Straży Granicznej, jeżeli cudzoziemiec:
– przebywa lub przebywał na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez ważnej wizy lub innego ważnego dokumentu uprawniającego go do wjazdu na to terytorium i pobytu na nim, jeżeli wiza lub inny dokument są, lub były wymagane;
– nie opuścił terytorium Rzeczypospolitej Polskiej po wykorzystaniu dopuszczalnego okresu pobytu na terytorium wszystkich lub niektórych państw obszaru Schengen, do którego był uprawniony bez konieczności posiadania wizy, w każdym okresie 180 dni, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej;
– nie opuścił terytorium Rzeczypospolitej Polskiej po wykorzystaniu dopuszczalnego okresu pobytu wskazanego w wizie Schengen w każdym okresie 180 dni lub po wykorzystaniu dopuszczalnego okresu pobytu na podstawie wizy krajowej;
– wykonuje lub w dniu wszczęcia kontroli legalności wykonywania pracy prowadzonej przez uprawniony do tego organ wykonywał pracę bez odpowiedniego zezwolenia na pracę, lub oświadczenia o powierzeniu wykonywania pracy cudzoziemcowi wpisanego do ewidencji oświadczeń;
– podjął działalność gospodarczą niezgodnie z przepisami obowiązującymi w tym zakresie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
– nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podróży powrotnej do państwa pochodzenia lub zamieszkania albo tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do państwa trzeciego, które udzieli pozwolenia na wjazd, i nie wskazał wiarygodnych źródeł uzyskania takich środków finansowych;
– obowiązuje wpis danych cudzoziemca do wykazu cudzoziemców, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest niepożądany;
– dane cudzoziemca znajdują się w Systemie Informacyjnym Schengen do celów odmowy wjazdu, jeżeli cudzoziemiec przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w ramach ruchu bezwizowego lub na podstawie wizy Schengen, z wyłączeniem wizy upoważniającej tylko do wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i pobytu na tym terytorium;
– wymagają tego względy obronności lub bezpieczeństwa państwa, lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, lub interes Rzeczypospolitej Polskiej;
– przekroczył lub usiłował przekroczyć granicę wbrew przepisom prawa;
– został skazany prawomocnym wyrokiem w Rzeczypospolitej Polskiej na karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu i istnieją podstawy do przeprowadzenia postępowania w sprawie przekazania go za granicę w celu wykonania orzeczonej wobec niego kary;
– przebywa poza strefą przygraniczną, w której zgodnie z zezwoleniem na przekraczanie granicy w ramach małego ruchu granicznego może przebywać, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej;
– przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej po upływie okresu pobytu, do którego był uprawniony na podstawie zezwolenia na przekraczanie granicy w ramach małego ruchu granicznego, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej;
– dalszy pobyt cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej będzie stanowił zagrożenie dla zdrowia publicznego, co zostało potwierdzone badaniem lekarskim, lub dla stosunków międzynarodowych innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej;
– cel i warunki pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej są niezgodne z deklarowanymi, chyba że przepisy prawa dopuszczają ich zmianę;
– została wydana decyzja o odmowie nadania statusu uchodźcy lub udzielenia ochrony uzupełniającej, o uznaniu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej za niedopuszczalny, o umorzeniu postępowania w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej lub decyzja o pozbawieniu go statusu uchodźcy, lub ochrony uzupełniającej i cudzoziemiec:
* nie opuścił terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w przypadku odmowy nadania mu statusu uchodźcy,
* przebywa w strzeżonym ośrodku albo w areszcie dla cudzoziemców.
Jednakże, postępowania w sprawie zobowiązania cudzoziemca do powrotu nie wszczyna się, a wszczęte w tej sprawie postępowanie umarza się, jeżeli cudzoziemiec jest małżonkiem obywatela polskiego albo cudzoziemca posiadającego zezwolenie na pobyt stały lub zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Zezwolenie na pobyt stały wydaje się dla cudzoziemca, który przez co najmniej 5 lat nieprzerwanie przebywał na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podczas których spełniał co najmniej jedną z przesłanek prawa pobytu uprawniających go do przebywania w kraju przez okres dłuższy niż 3 miesiące, tj.:
– jest dzieckiem cudzoziemca, któremu udzielono zezwolenia na pobyt stały lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego UE, pozostającym pod jego władzą rodzicielską:
* urodzonym po udzieleniu temu cudzoziemcowi zezwolenia na pobyt stały lub zezwolenia na pobyt
rezydenta długoterminowego UE;
* urodzonym w okresie ważności zezwolenia na pobyt czasowy udzielonego temu cudzoziemcowi;
– jest dzieckiem obywatela polskiego pozostającym pod jego władzą rodzicielską
– jest osobą o polskim pochodzeniu i zamierza osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe;
– pozostaje w uznawanym przez prawo Rzeczypospolitej Polskiej związku małżeńskim z obywatelem polskim i pozostawał w tym związku małżeńskim przez co najmniej 3 lata przed dniem, w którym złożył wniosek o udzielenie mu zezwolenia na pobyt stały i bezpośrednio przed złożeniem tego wniosku przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez okres nie krótszy niż 2 lata na podstawie zezwolenia na pobyt czasowy udzielonego ze względu na pozostawanie w związku małżeńskim z obywatelem polskim lub w związku z uzyskaniem statusu uchodźcy, ochrony uzupełniającej lub zgody na pobyt ze względów humanitarnych;
– posiada ważną Kartę Polaka i zamierza osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe.
Z kolei zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE przysługuje cudzoziemcowi, który przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej legalnie i nieprzerwanie co najmniej przez 5 lat bezpośrednio przed złożeniem wniosku, i spełnia łącznie następujące warunki:
– posiada źródło stabilnego i regularnego dochodu wystarczającego na pokrycie kosztów utrzymania siebie i członków rodziny pozostających na jego utrzymaniu,
– posiada ubezpieczenie zdrowotne w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych lub potwierdzenie pokrycia przez ubezpieczyciela kosztów leczenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
– posiada potwierdzoną znajomość języka polskiego.
Dodatkową przesłanką cofnięcia decyzji o deportacji jest to, że umorzeniu postępowania nie sprzeciwiają się względy obronności lub bezpieczeństwa państwa, lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Wyjątek ten nie będzie mieć jednak zastosowania, jeżeli celem zawarcia związku małżeńskiego lub jego istnienia jest obejście przepisów określających zasady i warunki wjazdu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ich przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu z niego.
Cofnięcie decyzji o deportacji jest możliwe na wniosek cudzoziemca, w którym wykaże on, że w jego przypadku wydanie zakazu jest bezzasadne, z uwagi na spełnienie przesłanek ustawowych w zakresie pozostawania w związku małżeńskim z obywatelem polskim albo cudzoziemcem posiadającym zezwolenie na pobyt stały lub zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Dostrzegalny na rynku pracy dynamiczny rozwój i korzystne warunki zatrudnienia przyciągają do Polski tysiące obcokrajowców chcących zarobić. Obowiązujące obecnie w Polsce przepisy zawierają szereg wymogów i warunków umożliwiających pracodawcom zatrudnianie cudzoziemców, a osobom spoza Polski podjęcie tego zatrudnienia. Uchybienie obowiązkom nałożonym na pracodawców w drodze ustawowej, a w konsekwencji nielegalne zatrudnianie obcokrajowców, rodzi dla nich katalog niekorzystnych konsekwencji i dotkliwych grzywien.
Kiedy powierzanie pracy cudzoziemcowi jest nielegalne?
Pojęcie nielegalnego powierzania pracy cudzoziemcowi zostało zdefiniowane w art. 2 ust. 1 pkt. 22 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.
Zgodnie z tym przepisem, z nielegalnym zatrudnianiem cudzoziemca mamy do czynienia, gdy:
- cudzoziemiec nie jest uprawniony do wykonywania pracy w rozumieniu art. 87 ust. 1 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tj:
- nie posiada statusu uchodźcy nadanego w Polsce,
- nie udzielono mu ochrony uzupełniającej w Polsce,
- nie posiada zezwolenia na pobyt stały w Polsce,
- nie posiada zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej na terytorium Polski,
- nie posiada zgody na pobyt ze względów humanitarnych,
- nie posiada zgody na pobyt tolerowany w Polsce,
- nie korzysta z ochrony czasowej w Polsce,
- nie jest obywatelem państwa członkowskiego UE,
- nie jest obywatelem Europejskiego Obszaru Gospodarczego,
- nie jest obywatelem państwa niebędącego stroną umowy o EOG, mogącym korzystać ze swobody przepływu osób na podstawie umowy zawartej przez to państwo ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi,
- nie jest członkiem rodziny cudzoziemca, zstępnym (np. dzieckiem, wnukiem) małżonka tego cudzoziemca w wieku do 21 lat albo wstępnym (np. dziadkiem) cudzoziemca lub jego małżonka, pozostającym na utrzymaniu tego cudzoziemca lub jego małżonka,
- nie posiada zezwolenia na pobyt czasowy,
- cudzoziemiec nie posiada zezwolenia na pracę i nie przebywa w Polsce:
- na podstawie wizy, poza wizą wydaną w celu turystycznym, korzystania z ochrony czasowej, przyjazdu ze względów humanitarnych, z uwagi na interes państwa lub zobowiązania międzynarodowe,
- po złożeniu wniosku o wydanie zezwolenia na pobyt stały (wojewoda umieszcza wówczas stempel w dokumencie podróży cudzoziemca potwierdzający złożenie takiego wniosku),
- na podstawie umieszczonego w dokumencie podróży odcisku stempla, który potwierdza złożenie wniosku o udzielenie zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej, jeżeli bezpośrednio przed złożeniem wniosku był on uprawniony do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
- na podstawie zezwolenia na pobyt czasowy (z wyjątkiem zezwolenia wydanego w okolicznościach wynikających z art. 181 ust. 1 ustawy o cudzoziemcach),
- na podstawie wizy wydanej przez inne państwo strefy Schengen,
- na podstawie dokumentu pobytowego wydanego przez inne państwo strefy Schengen,
- w ramach ruchu bezwizowego.
- cudzoziemiec nie posiada odpowiedniego zezwolenia na pracę i jednocześnie nie jest z niego zwolniony na podstawie szczególnych przepisów, lub którego podstawa pobytu nie uprawnia do wykonywania pracy,
- cudzoziemiec wykonuje pracę na innych warunkach lub na innym stanowisku niż określone w odpowiednim zezwoleniu na pracę czy zezwoleniu na pobyt czasowy,
- cudzoziemiec wykonuje pracę bez umowy o pracę albo umowy cywilnoprawnej w wymaganej formie.
Co grozi pracodawcy za nielegalne zatrudnianie cudzoziemca?
Zgodnie z art. 120 ust. 1 ustawy o cudzoziemcach, pracodawca powierzający cudzoziemcowi pracę nielegalnie, podlega karze grzywny od 1 000 do 30 000 złotych.
Pracodawca nie podlega karze za nielegalne zatrudnianie cudzoziemca nieposiadającego ważnej wizy lub innego dokumentu pobytowego, jeśli:
- zażądał od cudzoziemca przedstawienia ważnego dokumentu uprawniającego go do pobytu na terytorium Polski,
- przechowywał kopię przedstawionego przez cudzoziemca dokumentu przez cały okres wykonywania przez niego pracy,
- zgłosił cudzoziemca do ubezpieczeń społecznych (o ile był do tego zobowiązany).
Przedstawione w pkt. 1 i 2 warunki nie znajdą zastosowania, jeśli pracodawca wiedział, że przedstawiony mu dokument został sfałszowany.
Surowsze kary grożą pracodawcy, który przy pomocy np. podstępu lub wykorzystania błędu cudzoziemca doprowadza go do nielegalnego podjęcia pracy – wysokość grzywny wynosi wówczas od 3 000 do 30 000 złotych.
Takiej samej karze podlega pracodawca, który żąda od cudzoziemca korzyści majątkowej w zamian za podjęcie działań zmierzających do uzyskania zezwolenia na pracę lub innego dokumentu uprawniającego do wykonywania pracy, a także pracodawca, który podstępem lub przy wykorzystaniu błędu, skłania inną osobę do nielegalnego zatrudnienia cudzoziemca.
Konsekwencją nielegalnego zatrudnienia cudzoziemca przez pracodawcę, może być odmówienie mu wydania kolejnych zezwoleń i oświadczeń o powierzeniu wykonywania pracy dla nowych cudzoziemców, jeśli:
- został on prawomocnie ukarany za powyższe wykroczenia,
- w ciągu 2 lat od uznania go za winnego nielegalnego zatrudniania cudzoziemców został on ponownie ukarany za podobne wykroczenie.
Dodatkową konsekwencją za nielegalne zatrudnianie cudzoziemca jest nałożenie na pracodawcę obowiązku pokrycia kosztów związanych z wydaniem i wykonaniem decyzji zobowiązującej cudzoziemca do wyjazdu z Polski w przypadku, gdy decyzja ta podlega przymusowemu wykonaniu.
Również w prawie zamówień publicznych zawarto negatywne konsekwencje dla pracodawców zatrudniających cudzoziemców nielegalnie – z postępowania o udzielenie zamówienia publicznego wyklucza się podmioty uporczywie zatrudniające w ten sposób wielu cudzoziemców, w tym w warunkach szczególnego wykorzystania, prawomocnie za takie czyny ukarane.
Jak wygląda odpowiedzialność karna za nielegalne zatrudnienie cudzoziemca?
Ustawa o skutkach powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej wbrew przepisom przewiduje odpowiedzialność karną pracodawcy za:
- powierzanie w tym samym czasie wykonywania pracy wielu cudzoziemcom (w tym małoletnim) przebywającym w Polsce bez ważnego dokumentu pobytowego,
- uporczywe nielegalne powierzanie pracy cudzoziemcom w związku z prowadzoną działalnością, za co grozi kara grzywny lub ograniczenia wolności,
- powierzanie nielegalnego wykonania pracy cudzoziemcom w warunkach szczególnego wykorzystania (uchybiających między innymi godności człowieka) oraz będących pokrzywdzonymi przestępstwem handlu ludźmi, za co grozi kara pozbawienia wolności do 3 lat,
- powierzanie wykonywania pracy cudzoziemcowi przebywającemu na terytorium Polski bez uprawniającego do tego ważnego dokumentu w przypadku, gdy praca ta nie ma związku z prowadzoną przez powierzającego jej wykonywanie działalnością gospodarczą, za co grozi kara grzywny do 10.000 złotych.
Jakie kary za nielegalną pracę ponosi cudzoziemiec?
Cudzoziemiec wykonujący pracę nielegalnie, zgodnie z ustawą o cudzoziemcach, podlega karze grzywny.
Negatywną dla cudzoziemca konsekwencją nielegalnego wykonywania pracy może być zobowiązanie do wyjazdu z Polski i otrzymanie zakazu ponownego wjazdu do kraju i innych państw obszaru Schengen na okres od roku do 3 lat.
Jakie są uprawnienia organów kontrolujących legalność zatrudnienia cudzoziemca?
Do organów kontrolujących legalność zatrudnienia cudzoziemców należą Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) i Straż Graniczna (SG).
Kontrolując pracodawcę, PIP może skierować do sądu wniosek o ukaranie, jeśli stwierdzi popełnienie wykroczenia polegającego na nielegalnym zatrudnianiu cudzoziemców, i powiadomić w szczególności SG i Wojewodę o stwierdzonych naruszeniach.
Zawiadomiony o nielegalnym zatrudnieniu cudzoziemca Wojewoda może orzec o uchyleniu wydanego zezwolenia na pracę lub odmowie wydania kolejnych zezwoleń dla danego pracodawcy.
Do podstawowych uprawnień inspektorów inspekcji pracy i funkcjonariuszy Straży Granicznej należy w szczególności dokonywanie kontroli w zakładach pracy poprzez legitymowanie osób świadczących tam pracę czy żądanie od pracodawcy przedłożenia dokumentów związanych z zatrudnieniem cudzoziemców.