W ostatnich latach można zaobserwować znaczny wzrost atrakcyjności polskiego rynku pracy wśród cudzoziemców, zwłaszcza zza wschodniej granicy. W poszukiwaniu perspektyw na godniejszy zarobek, tłumnie przybywający do Polski obcokrajowcy muszą mierzyć się z gęstwiną przepisów administracyjnych dotyczących legalizacji ich pobytu i pracy. Niedopełnienie obowiązków wynikających z ustaw może doprowadzić nie tylko do zobowiązania cudzoziemca do wyjazdu z Polski, ale również przymusowego wykonania takiej decyzji.

W jakich przypadkach cudzoziemiec jest zobowiązany do powrotu?

Sytuacje, w których cudzoziemcowi wydawana jest decyzja o zobowiązaniu do powrotu, reguluje art. 302 ustawy o cudzoziemcach zawierający obszerną listę przypadków, kiedy cudzoziemiec musi opuścić terytorium Polski.

Należą do nich następujące sytuacje:

1. cudzoziemiec przebywa lub przebywał w Polsce bez ważnej wizy lub innego ważnego dokumentu uprawniającego go do wjazdu na to terytorium i pobytu na nim, jeżeli były wymagane,
2. cudzoziemiec nie opuścił terytorium Polski po wykorzystaniu dopuszczalnego okresu jego pobytu na terytorium wszystkich lub niektórych państw obszaru Schengen, do którego był uprawniony bez konieczności posiadania wizy, w każdym okresie 180 dni,
3. cudzoziemiec nie opuścił terytorium Polski po wykorzystaniu dopuszczalnego okresu jego pobytu wskazanego w wizie Schengen w każdym okresie 180 dni lub po wykorzystaniu dopuszczalnego okresu pobytu na podstawie wizy krajowej,
4. cudzoziemiec wykonuje lub w dniu wszczęcia kontroli legalności wykonywania pracy prowadzonej przez uprawniony do tego organ wykonywał pracę bez odpowiedniego zezwolenia na pracę lub oświadczenia o powierzeniu wykonywania pracy cudzoziemcowi wpisanego do ewidencji oświadczeń, lub
5. cudzoziemiec podjął działalność gospodarczą niezgodnie z przepisami obowiązującymi w tym zakresie na terytorium Polski,
6. cudzoziemiec nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Polski, podróży powrotnej do państwa pochodzenia lub zamieszkania albo tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do państwa trzeciego, które udzieli pozwolenia na wjazd, i nie wskazał wiarygodnych źródeł uzyskania takich środków finansowych,
7. obowiązuje wpis danych cudzoziemca do wykazu cudzoziemców, których pobyt na terytorium Polski jest niepożądany,
8. dane cudzoziemca znajdują się w Systemie Informacyjnym Schengen do celów odmowy wjazdu, jeżeli cudzoziemiec przebywa na terytorium Polski w ramach ruchu bezwizowego lub na podstawie wizy Schengen, z wyłączeniem wizy upoważniającej tylko do wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i pobytu na tym terytorium,
9. wymagają tego względy obronności lub bezpieczeństwa państwa, lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego lub interes Rzeczypospolitej Polskiej,
10. cudzoziemiec przekroczył lub usiłował przekroczyć granicę wbrew przepisom prawa lub
11. cudzoziemiec został skazany prawomocnym wyrokiem w Rzeczypospolitej Polskiej na karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu i istnieją podstawy do przeprowadzenia postępowania w sprawie przekazania go za granicę w celu wykonania orzeczonej wobec niego kary,
12. cudzoziemiec przebywa poza strefą przygraniczną, w której zgodnie z zezwoleniem na przekraczanie granicy w ramach małego ruchu granicznego może przebywać, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej,
13. cudzoziemiec przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej po upływie okresu pobytu, do którego był uprawniony na podstawie zezwolenia na przekraczanie granicy w ramach małego ruchu granicznego, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej,
14. dalszy pobyt cudzoziemca na terytorium Polski będzie stanowił zagrożenie dla zdrowia publicznego, co zostało potwierdzone badaniem lekarskim, lub dla stosunków międzynarodowych innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej,
15. cel i warunki pobytu cudzoziemca na terytorium Polski są niezgodne z deklarowanymi, chyba że przepisy prawa dopuszczają ich zmianę, lub
16. została wydana decyzja o odmowie nadania statusu uchodźcy lub udzielenia ochrony uzupełniającej, o uznaniu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej za niedopuszczalny, o umorzeniu postępowania w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej lub decyzja o pozbawieniu go statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej i cudzoziemiec nie opuścił terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie i przypadku, o których mowa w art. 299 ust. 6 pkt 1 lit. b (30 dni od dnia, w którym ww. decyzje stały się ostateczne) lub przebywa w strzeżonym ośrodku albo w areszcie dla cudzoziemców.

Organy wydające decyzję o deportacji nie mają w tym zakresie dowolności - brzmienie art. 302 ustawy o cudzoziemcach powoduje, że nie ma żadnych odstępstw od wydania decyzji zobowiązującej cudzoziemca do powrotu w przypadku zaistnienia jednej z wymienionych sytuacji. Potwierdza to również orzecznictwo sądów administracyjnych podkreślające, że organy mają pewną dowolność jedynie w ustalaniu terminów na opuszczenie kraju. Bez znaczenia pozostaje również świadomość cudzoziemca co do przesłanek uzasadniających decyzję o deportacji (wyrok WSA z 2 października 2017 r., IV SA/Wa 1378/17), jednakże wydanie tego rodzaju decyzji musi być każdorazowo  poprzedzone zbadaniem indywidualnej sytuacji cudzoziemca.

Przymusowe zobowiązanie cudzoziemca do powrotu - kiedy?

Choć zasadniczo cudzoziemiec otrzymuje decyzję o zobowiązaniu do powrotu i ma możliwość opuścić kraj w sposób dobrowolny, zdarzają się sytuacje, kiedy decyzja o zobowiązaniu do powrotu podlega natychmiastowemu wykonaniu.

Zdarza się tak, kiedy:

1. cudzoziemiec nie opuścił terytorium Polski w terminie wyznaczonym w decyzji,
2. w decyzji nie wyznaczono terminu opuszczenia kraju,
3. po wydaniu decyzji zaszło prawdopodobieństwo ucieczki cudzoziemca,
4. dalszy pobyt cudzoziemca na terenie Polski może stanowić zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa kraju lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego.

Przymusowe wykonanie decyzji o zobowiązaniu do powrotu polega na doprowadzeniu cudzoziemca przez Straż Graniczną do granicy (albo portu lotniczego czy morskiego) państwa, do którego wrócić ma cudzoziemiec.

Jaki jest termin na opuszczenie Polski?

W decyzji zobowiązującej cudzoziemca do powrotu zwykle określa się termin dobrowolnego opuszczenia Polski; wynosi on zazwyczaj od 15 do 30 dni i jest liczony od dnia doręczenia decyzji.

Istnieją jednak sytuacje, w których terminu dobrowolnego opuszczenia Polski nie wskazuje się, np. jeśli istnieje obawa ucieczki cudzoziemca albo wymagają tego względy obronności. W tym drugim przypadku decyzja o zobowiązaniu do powrotu podlega natychmiastowemu wykonaniu.

Termin na dobrowolne opuszczenie Polski może być przedłużony, nie dłużej niż na jeden rok, w kilku przypadkach:

1. jeżeli cudzoziemiec jest obowiązany do osobistego stawiennictwa przed polskim organem władzy publicznej lub
2. jego obecności wymaga interes Polski, lub
3. sytuacja osobista cudzoziemca jest wyjątkowa - wynika w szczególności z długości jego pobytu, z łączących go więzi o charakterze rodzinnym i społecznym lub z potrzeby kontynuowania nauki przez jego małoletnie dziecko.

Właściwy organ może w powyższych sytuacjach przedłużyć termin na opuszczenie kraju samodzielnie lub na wniosek cudzoziemca już po wydaniu decyzji.

Zobowiązanie do powrotu a koronawirus

Wyjątkowa rzeczywistość na świecie spowodowała, że w związku z obecną sytuacją epidemiologiczną, przedłużeniu uległy nie tylko legalne pobyty cudzoziemców czy ich karty pobytu, ale przesunięto również terminy na opuszczenie przez nich kraju w przypadku wydania decyzji zobowiązującej ich do powrotu, jeśli terminy te przypadłyby w okresie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii.

Tak, jak w przypadku pozostałych rozwiązań zawartych w tarczy antykryzysowej, terminy na opuszczenie kraju upłyną 30-go dnia następującego po dniu odwołania stanu zagrożenia epidemicznego lub epidemii.

Należy jednak pamiętać, że w “normalnych” warunkach, nawet jeśli cudzoziemiec został wprowadzony w błąd co do legalności swojego zatrudnienia przez pracodawcę (np. wbrew zapewnieniom pracodawcy nie zostało dla niego wydane zezwolenie na pracę) albo jeśli osobą wyłącznie winną uchybieniu przepisom związanym z legalnością zatrudnienia cudzoziemca jest jego pracodawca, konsekwencje w postaci deportacji może ponieść cudzoziemiec.