Dostrzegalny na rynku pracy dynamiczny rozwój i korzystne warunki zatrudnienia przyciągają do Polski tysiące obcokrajowców chcących zarobić. Obowiązujące obecnie w Polsce przepisy zawierają szereg wymogów i warunków umożliwiających pracodawcom zatrudnianie cudzoziemców, a osobom spoza Polski podjęcie tego zatrudnienia. Uchybienie obowiązkom nałożonym na pracodawców w drodze ustawowej, a w konsekwencji nielegalne zatrudnianie obcokrajowców, rodzi dla nich katalog niekorzystnych konsekwencji i dotkliwych grzywien.

Kiedy powierzanie pracy cudzoziemcowi jest nielegalne?

Pojęcie nielegalnego powierzania pracy cudzoziemcowi zostało zdefiniowane w art. 2 ust. 1 pkt. 22 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

Zgodnie z tym przepisem, z nielegalnym zatrudnianiem cudzoziemca mamy do czynienia, gdy:

1. cudzoziemiec nie jest uprawniony do wykonywania pracy w rozumieniu art. 87 ust. 1 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tj:

• nie posiada statusu uchodźcy nadanego w Polsce,
• nie udzielono mu ochrony uzupełniającej w Polsce,
• nie posiada zezwolenia na pobyt stały w Polsce,
• nie posiada zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej na terytorium Polski,
• nie posiada zgody na pobyt ze względów humanitarnych,
• nie posiada zgody na pobyt tolerowany w Polsce,
• nie korzysta z ochrony czasowej w Polsce,
• nie jest obywatelem państwa członkowskiego UE,
• nie jest obywatelem Europejskiego Obszaru Gospodarczego,
• nie jest obywatelem państwa niebędącego stroną umowy o EOG, mogącym korzystać ze swobody przepływu osób na podstawie umowy zawartej przez to państwo ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi,
• nie jest członkiem rodziny cudzoziemca, zstępnym (np. dzieckiem, wnukiem) małżonka tego cudzoziemca w wieku do 21 lat albo wstępnym (np. dziadkiem) cudzoziemca lub jego małżonka, pozostającym na utrzymaniu tego cudzoziemca lub jego małżonka,
• nie posiada zezwolenia na pobyt czasowy,

2. cudzoziemiec nie posiada zezwolenia na pracę i nie przebywa w Polsce:

• na podstawie wizy, poza wizą wydaną w celu turystycznym, korzystania z ochrony czasowej, przyjazdu ze względów humanitarnych, z uwagi na interes państwa lub zobowiązania międzynarodowe,
• po złożeniu wniosku o wydanie zezwolenia na pobyt stały (wojewoda umieszcza wówczas stempel w dokumencie podróży cudzoziemca potwierdzający złożenie takiego wniosku),
• na podstawie umieszczonego w dokumencie podróży odcisku stempla, który potwierdza złożenie wniosku o udzielenie zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej, jeżeli bezpośrednio przed złożeniem wniosku był on uprawniony do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
• na podstawie zezwolenia na pobyt czasowy (z wyjątkiem zezwolenia wydanego w okolicznościach wynikających z art. 181 ust. 1 ustawy o cudzoziemcach),
• na podstawie wizy wydanej przez inne państwo strefy Schengen,
• na podstawie dokumentu pobytowego wydanego przez inne państwo strefy Schengen,
• w ramach ruchu bezwizowego.

3. cudzoziemiec nie posiada odpowiedniego zezwolenia na pracę i jednocześnie nie jest z niego zwolniony na podstawie szczególnych przepisów, lub którego podstawa pobytu nie uprawnia do wykonywania pracy,
4. cudzoziemiec wykonuje pracę na innych warunkach lub na innym stanowisku niż określone w odpowiednim zezwoleniu na pracę czy zezwoleniu na pobyt czasowy,
5. cudzoziemiec wykonuje pracę bez umowy o pracę albo umowy cywilnoprawnej w wymaganej formie.

Co grozi pracodawcy za nielegalne zatrudnianie cudzoziemca?

Zgodnie z art. 120 ust. 1 ustawy o cudzoziemcach, pracodawca powierzający cudzoziemcowi pracę  nielegalnie, podlega karze grzywny od 1 000 do 30 000 złotych.

Pracodawca nie podlega karze za nielegalne zatrudnianie cudzoziemca nieposiadającego ważnej wizy lub innego dokumentu pobytowego, jeśli:

1. zażądał od cudzoziemca przedstawienia ważnego dokumentu uprawniającego go do pobytu na terytorium Polski,
2. przechowywał kopię przedstawionego przez cudzoziemca dokumentu przez cały okres wykonywania przez niego pracy,
3. zgłosił cudzoziemca do ubezpieczeń społecznych (o ile był do tego zobowiązany).

Przedstawione w pkt. 1 i 2 warunki nie znajdą zastosowania, jeśli pracodawca wiedział, że przedstawiony mu dokument został sfałszowany.

Surowsze kary grożą pracodawcy, który przy pomocy np. podstępu lub wykorzystania błędu cudzoziemca doprowadza go do nielegalnego podjęcia pracy – wysokość grzywny wynosi wówczas od 3 000 do 30 000 złotych.

Takiej samej karze podlega pracodawca, który żąda od cudzoziemca korzyści majątkowej w zamian za podjęcie działań zmierzających do uzyskania zezwolenia na pracę lub innego dokumentu uprawniającego do wykonywania pracy, a także pracodawca, który podstępem lub przy wykorzystaniu błędu, skłania inną osobę do nielegalnego zatrudnienia cudzoziemca.

Konsekwencją nielegalnego zatrudnienia cudzoziemca przez pracodawcę, może być odmówienie mu wydania kolejnych zezwoleń i oświadczeń o powierzeniu wykonywania pracy dla nowych cudzoziemców, jeśli:

1. został on prawomocnie ukarany za powyższe wykroczenia,
2. w ciągu 2 lat od uznania go za winnego nielegalnego zatrudniania cudzoziemców został on ponownie ukarany za podobne wykroczenie.

Dodatkową konsekwencją za nielegalne zatrudnianie cudzoziemca jest nałożenie na pracodawcę obowiązku pokrycia kosztów związanych z wydaniem i wykonaniem decyzji zobowiązującej cudzoziemca do wyjazdu z Polski w przypadku, gdy decyzja ta podlega przymusowemu wykonaniu.

Również w prawie zamówień publicznych zawarto negatywne konsekwencje dla pracodawców zatrudniających cudzoziemców nielegalnie – z postępowania o udzielenie zamówienia publicznego wyklucza się podmioty uporczywie zatrudniające w ten sposób wielu cudzoziemców, w tym w warunkach szczególnego wykorzystania, prawomocnie za takie czyny ukarane.

Jak wygląda odpowiedzialność karna za nielegalne zatrudnienie cudzoziemca?

Ustawa o skutkach powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej  wbrew przepisom przewiduje odpowiedzialność karną pracodawcy za:

1. powierzanie w tym samym czasie wykonywania pracy wielu cudzoziemcom (w tym małoletnim) przebywającym w Polsce bez ważnego dokumentu pobytowego,
2. uporczywe nielegalne powierzanie pracy cudzoziemcom w związku z prowadzoną działalnością, za co grozi kara grzywny lub ograniczenia wolności,
3. powierzanie nielegalnego wykonania pracy cudzoziemcom w warunkach szczególnego wykorzystania (uchybiających między innymi godności człowieka) oraz będących pokrzywdzonymi przestępstwem handlu ludźmi, za co grozi kara pozbawienia wolności do 3 lat,
4. powierzanie wykonywania pracy cudzoziemcowi przebywającemu na terytorium Polski bez uprawniającego do tego ważnego dokumentu w przypadku, gdy praca ta nie ma związku z prowadzoną przez powierzającego jej wykonywanie działalnością gospodarczą, za co grozi  kara grzywny do 10.000 złotych.

Jakie kary za nielegalną pracę ponosi cudzoziemiec?

Cudzoziemiec wykonujący pracę nielegalnie, zgodnie z ustawą o cudzoziemcach, podlega karze grzywny.

Negatywną dla cudzoziemca konsekwencją nielegalnego wykonywania pracy może być zobowiązanie do wyjazdu z Polski i otrzymanie zakazu ponownego wjazdu do kraju i innych państw obszaru Schengen na okres od roku do 3 lat.

Jakie są uprawnienia organów kontrolujących legalność zatrudnienia cudzoziemca?

Do organów kontrolujących legalność zatrudnienia cudzoziemców należą Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) i Straż Graniczna (SG).

Kontrolując pracodawcę, PIP może skierować do sądu wniosek o ukaranie, jeśli stwierdzi popełnienie wykroczenia polegającego na nielegalnym zatrudnianiu cudzoziemców, i powiadomić w szczególności SG i Wojewodę o stwierdzonych naruszeniach.

Zawiadomiony o nielegalnym zatrudnieniu cudzoziemca Wojewoda może orzec o uchyleniu wydanego zezwolenia na pracę lub odmowie wydania kolejnych zezwoleń dla danego pracodawcy.

Do podstawowych uprawnień inspektorów inspekcji pracy i funkcjonariuszy Straży Granicznej należy w szczególności dokonywanie kontroli w zakładach pracy poprzez legitymowanie osób świadczących tam pracę czy żądanie od pracodawcy przedłożenia dokumentów związanych z zatrudnieniem cudzoziemców.

Od kilku lat obserwuje się stale rosnące zainteresowanie zatrudnianiem cudzoziemców przez polskich przedsiębiorców. Z uwagi na atrakcyjność warunków finansowych, obcokrajowcy ze wschodniej granicy chętnie wybierają Polskę na miejsce pracy. W związku z migracją cudzoziemców do Polski,  wzrasta również ilość nadużyć ze strony pracodawców, często decydujących się na nielegalne zatrudnienie obcokrajowca. Ilość dokumentów niezbędnych do zgromadzenia celem zatrudnienia oraz czas rozpoznawania wniosków przez urzędy skutecznie zniechęca pracodawców do wstrzymywania pracy i w rezultacie prowadzi do naruszenia prawa.

Przed zatrudnieniem obywatela spoza UE, pracodawca musi upewnić się, że cudzoziemiec posiada dokument uprawniający go do pobytu w Polsce. Zatrudniając nielegalnie cudzoziemca, który nie ma prawa pobytu w Polsce, należy liczyć się z możliwością nałożenia kar finansowych oraz koniecznością wypłaty należnych pracownikom zaległych wynagrodzeń, z uwagi na domniemanie istnienia stosunku pracy przez okres 3 miesięcy.

W konsekwencji, pracodawca będzie zobowiązany do uregulowania składek na ubezpieczenie społeczne oraz podatków, a także zapewnienie cudzoziemcom powrotu do kraju ich pochodzenia. Co więcej, pracodawcy, u których w drodze kontroli zostaną wykryte naruszenia, są pozbawiani prawa do korzystania z dotacji publicznych, w tym funduszy unijnych.

Cudzoziemiec wykonuje pracę nielegalnie, gdy:

1. nie posiada ważnej wizy lub innego dokumentu uprawniającego go do pobytu w Polsce,
2. jego podstawa pobytu w Polsce nie uprawnia do wykonywania pracy,
3. wykonuje on pracę bez zezwolenia, w przypadkach, gdy jest ono wymagane,
4. pracuje on na innym stanowisku lub na innych warunkach niż określone w zezwoleniu na pracę,
5. pracuje bez zawartej umowy o pracę albo umowy cywilnoprawnej np. zlecenia, o dzieło.

Brak posiadanej wizy bądź brak uprawnienia do wykonywania pracy

Cudzoziemiec, który ma zamiar podjąć zatrudnienie w Polsce, musi posiadać wizę będącą podstawą pobytu na terenie RP. Wiąże się to również z potrzebą posiadania uprawnienia do wykonywania pracy, bowiem nie każda wiza pozwala na zatrudnienie cudzoziemca. Cele wydawania wiz w Polsce oznaczone są liczbami od 01 do 23; możliwość podjęcia pracy daje wiza oznaczona numerami „05” i „06”.

Wiza „05” wydawana jest w celu wykonywania pracy w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy w ciągu kolejnych 12 miesięcy. Dokument ten otrzymuje się w konsekwencji wydania oświadczenia o zamiarze powierzenia wykonywania pracy, zarejestrowanego w powiatowym urzędzie pracy.

Oznaczenie „06”  dotyczy przede wszystkim tych cudzoziemców, którzy chcą pracować w Polsce na podstawie zezwolenia na pracę.

Polskie prawo przewiduje również możliwość zatrudniania cudzoziemców na podstawie wizy typu „C” (przeznaczonej na pracę na terenie Schengen) oraz typu „D” (pracę na terenie kraju). W wielu przypadkach, do wykonywania pracy konieczne jest uzyskanie dodatkowych dokumentów np. zezwolenia na pracę.

Cudzoziemcy, którzy posiadają już ważną wizę dotyczącą m.in. prowadzenia działalności gospodarczej, połączenia z rodziną lub podjęcia studiów w Polsce, nie muszą dodatkowo ubiegać się o nową wizę uprawniającą do wykonywania pracy.

Wykonywanie pracy na podstawie zezwolenia

W określonych przypadkach cudzoziemiec musi posiadać zezwolenie na wykonywanie pracy, np. w warunkach delegacji. Uzyskuje się je w Urzędach Wojewódzkich, na wniosek pracodawcy. W zależności od urzędu czas oczekiwania wynosi od 2 tygodni do kilku miesięcy, co często powoduje podjęcie przez pracodawcę ryzyka nielegalnego zatrudnienia cudzoziemca. We wniosku umieszcza się nazwę pracodawcy, miejsce wykonywania pracy, stanowisko oraz wynagrodzenie proponowane pracownikowi.

Wykonywanie pracy na innych warunkach

Pomimo uzyskania przez pracodawcę zezwolenia na pracę przez obcokrajowca, podczas kontroli może okazać się, że pracownik wykonuje pracę na innych warunkach, np. otrzymywać mniejsze wynagrodzenie albo wykonywać inny rodzaj pracy, który nie został ujawniony we wniosku.

Wykonywanie pracy bez umowy

Kontrola legalności zatrudnienia dokonywana przez odpowiednie organy nierzadko wykazuje kilka naruszeń łącznie. Często konsekwencją wykonywania pracy przez cudzoziemca, który nie posiada wizy bądź uprawnień do podjęcia zatrudnienia, jest brak zawarcia umowy z pracodawcą. Zmuszeni przez sytuację życiową obcokrajowcy decydują się na otrzymywanie wynagrodzenia bez zawarcia umowy, przez co nie są odprowadzane przez pracodawcę składki na ubezpieczenie zdrowotne czy płacone podatki. Koszt takiego nielegalnego zatrudnienia jest o wiele niższy niż na warunkach przewidzianych prawem.

Kontrola legalności zatrudnienia 

Z uwagi na duży napływ pracowników z zagranicy, istnieje konieczność prowadzenia kontroli zatrudnienia, do przeprowadzenia której uprawnione są dwa organy: Straż Graniczna oraz Państwowa Inspekcja Pracy.

Procedurę kontroli dokonywanej przez Straż Graniczną reguluje ustawa o Straży Granicznej w przepisach art. 10d.   Wedle ustawy, organ może kontrolować pracodawcę, przedsiębiorcę niezatrudniającego pracownika i inne instytucje, a także, w przypadku uzasadnionego podejrzenia naruszenia przepisów, osoby fizyczne.

Państwowa Inspekcja Pracy jest uprawniona do kontroli legalności zatrudnienia wynikającego z zawarcia z pracownikami umów o pracę.

Kontrola przeprowadzana przez Straż Graniczną

Straż Graniczna może przeprowadzić kontrolę podmiotów wskazanych wyżej w celu ustalenia stanu faktycznego w zakresie przestrzegania przepisów dotyczących legalności wykonywania pracy przez cudzoziemców, prowadzenia przez nich działalności gospodarczej oraz powierzania im wykonywania pracy. Kontrolowany może być również charakter wykonywanej przez cudzoziemca pracy oraz warunki jej wykonywania, w szczególności czy są one zgodne z opisem umieszczonym w zezwoleniu bądź oświadczeniu.

Do kontroli uprawnieni są funkcjonariusze pełniący służbę w jednostkach organizacyjnych Straży Granicznej, na podstawie upoważnienia do przeprowadzenia kontroli wystawionego przez właściwego komendanta. Upoważnienie zawiera wskazanie podstawy prawnej, oznaczenie organu kontroli, datę i miejsce wystawienia, imię i nazwisko oraz numer legitymacji służbowej funkcjonariusza Straży Granicznej uprawnionego do wykonywania kontroli, nazwę i adres kontrolowanego, określenie zakresu przedmiotowego kontroli, wskazanie daty rozpoczęcia i przewidywanego terminu zakończenia kontroli, podpis osoby udzielającej upoważnienia z podaniem zajmowanego stanowiska lub funkcji oraz pouczenie o prawach i obowiązkach kontrolowanego.

Funkcjonariusze są uprawnieni do przeprowadzania bez uprzedzenia, o każdej porze dnia i nocy, kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy, w szczególności stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz kontroli w zakresie legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej.

Przed rozpoczęciem kontroli, mają oni obowiązek okazać podmiotom kontrolowanym upoważnienie w celu weryfikacji, bowiem zdarzają się przypadki oszustów, którzy wykorzystują niewiedzę przedsiębiorców i prowadzą do wyłudzeń pieniędzy.

W przypadku konieczności nagłego przeprowadzenia kontroli, w konsekwencji zaistnienia podejrzenia, że przepisy nie są przestrzegane, można jej dokonać jedynie na podstawie okazania legitymacji służbowej. W ciągu 7 dni, organ kontrolny wysyła określone ustawą upoważnienie do kontroli.

Kontrola przeprowadzana jest w siedzibie kontrolowanego, a także w pozostałych miejscach wykonywania pracy bądź prowadzenia działalności gospodarczej. Kontrola obejmuje również miejsce przechowywania wszelkich dokumentów związanych z zatrudnieniem, powierzeniem pracy lub prowadzeniem działalności gospodarczej.

W trakcie kontroli, funkcjonariusze mogą korzystać z pomieszczeń do pracy kontrolowanego, a także. jeśli wymagają tego okoliczności, przeprowadzić ją w jednostce organizacyjnej Straży Granicznej.

Pomiot objęty kontrolą, osoba upoważniona do reprezentowania kontrolowanego lub prowadzenia jego spraw, pracownik kontrolowanego oraz osoba współdziałająca z kontrolowanym, są obowiązani umożliwić wykonywanie kontroli oraz uczestniczyć w przeprowadzaniu oględzin miejsc wykonywania pracy. Na każde żądanie funkcjonariuszy Straży Granicznej, kontrolowany ma obowiązek udzielać wszelkich wyjaśnień dotyczących przedmiotu kontroli, dostarczać dokumenty, umożliwić sporządzanie ich kopii oraz zapewnić funkcjonariuszom warunki do pracy, jak również udostępnić samodzielne pomieszczenie i miejsce do przechowywania dokumentów.

Po zakończeniu kontroli funkcjonariusz sporządza protokół kontroli; w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w toku kontroli bądź  ich braku, notatkę służbową.

Należy pamiętać, że badana jest nie tylko legalność zatrudnienia. Kontrola legalności pobytu cudzoziemców w Polsce może być przeprowadzana przez Straż Graniczną, Policję, ale również przez urzędy celno-skarbowe. 

Jakie dokumenty należy przedstawić do kontroli

W przypadku przeprowadzenia kontroli należy przedłożyć odpowiednie dokumenty, które pozwolą na identyfikację podmiotu kontrolowanego oraz osób zatrudnionych m.in.: paszport cudzoziemca, zezwolenie na pracę bądź oświadczenie o powierzeniu wykonywania pracy cudzoziemcowi, umowę o pracę lub umowę cywilnoprawną, a także inne, każdorazowo określane przez funkcjonariuszy Straży Granicznej.

Kary za nielegalne zatrudnianie cudzoziemca

Na pracodawcę, który nielegalnie zatrudnia cudzoziemca, może być nałożona kara grzywny w wysokości od 1 000 do 30 000 złotych. W przypadku, gdy pracodawca wprowadza cudzoziemca w błąd, wyzyskuje, wykorzystuje zależność służbową lub niezdolność do należytego pojmowania i tym działaniem doprowadza go do nielegalnego wykonywania pracy, grzywna wynosi od 3 000 do 30 000 złotych.

Konsekwencjami ujawnionych naruszeń w legalności zatrudnienia może zostać obciążony także cudzoziemiec, na którego może być nałożona kara grzywny, a nawet wydana wobec niego decyzja o zobowiązaniu do powrotu do kraju pochodzenia.